تأثیر تغییرات جوی و اقلیم بر زنبورعسل

http://www.mag-bee.com

زنبورعسل از زمان پیدایش تا به امروز در مقابل تغییرات جوی و محیطی مقاومت كرده و با شرایط موجود هماهنگی لازم داشته است. در حال حاضر زنبورعسل به غیر از مناطق سردسیر و یخبندان قطبهای شمال و جنوب، در تمام نقاط جهان پراكنده بوده و علاوه بر اینكه به شكل طبیعی در زیستگاههای خود بسر می‌برد میزان بسیار زیادی از آن بصورت سنتی یا مدرن پرورش داده می‌شود و نقش بی بدیلی در تكثیر و بقا گیاهان و نهایتاً جانوران داشته است. 

با توجه به اینكه زنبورعسل جزو موجودات خونسرد بوده و وابستگی شدیدی به شرایط محیط دارد لذا هر گونه تغییری در اقلیم و محیط اطراف آن تأثیر مستقیمی روی زندگی آن خواهد داشت. هر گونه تغییری كه منجر به كاهش گیاهان گل دار گردد قطعاً روی زندگی زنبورعسل تأثیر گذاشته و از میزان زاد و ولد آن خواهد كاست. تغییر درجه حرارت محیط، افزایش و كاهش میزان بارندگی، آلاینده های زیست محیطی(طبیعی یا مصنوعی) از جمله عواملی اند كه زندگی زنبورعسل را به شدت تحت تأثیر قرار داده و در كوتاه مدت یا دراز مدت ادامه حیات آنرا تهدید خواهند كرد. بسیاری از عوامل بیماریزا و آفات زنبورعسل در شرایط خاصی رشد و تكثیر می‌یابند و تغییرات محیط می‌تواند در میزان ابتلا كلنی های زنبور عسل به آفات و بیماریهای مختلف نقش زیادی داشته باشند.در سالیان اخیر نوعی تلفات بسیار شدید در كلنی های زنبورعسل اكثر نقاط دنیا روی داده است كه علاوه بر عوامل بیماریزا اهمیت زیادی به تغییرات جوی و اقلیمی داده می‌شود. بسیاری از زنبورداران ریز گردها را در كاهش جمعیت كلنی هایشان بی تأثیر نمی‌دانند و عده ای دیگر تغییرات جوی در ابتدای فصل پرورش زنبورعسل را عامل اصلی این تلفات می‌دانند. البته بررسی نقش هر كدام از این عوامل احتیاج به بررسیهای تحقیقاتی زیادی دارد. در این مقاله نقش هر كدام از عوامل ذكر شده در كاهش میزان جمعیت كلنی های زنبورعسل مورد ملاحظه قرار خواهد گرفت و با ارائه دست آوردهای محققین مختلف در این زمینه، چشم انداز بررسیهای آینده ترسیم خواهد شد.

از زمانی كه زمین شكل گرفته و موجودات تك سلولی بر روی آن پیدا شده تا امروز كه بسیاری از موجودات از صحنه گیتی برون رفته و بسیاری در حال انقراضند، تغییرات بسیار زیاد و متنوعی بر وضعیت آب و هوائی زمین حادث شده است و این تغییرات منجر به نابودی بسیاری از موجودات و فراهم شدن شرایط زیست برای بسیاری دیگر شده است، اما ماحصل این تغییرات جوی و اقلیمی به نفع موجودات نبوده و در صورت تداوم این روند، كه سرعت زیادی هم گرفته است، دیری نخواهد پائید كه شرایط برای ادامه حیات بسیاری از ساكنان زمین بویژه انسانها بسیار سخت و ناگوار خواهد بود. در مورد نقش تغییرات جوی بر موجودات مختلف بررسیهای متنوعی صورت گرفته است بطوریكه در مورد نقش افزایش دما روی پرندگان، حشرات و گیاهان بررسیهای صورت گرفته و مشخص شده است كه با افزایش اندكی درجه حرارت محیط، بسیاری از حشرات و پرندگان زودتر از حالت عادی ظاهر شده و گیاهان هم زودتر گل می‌دهند یا به خزان می‌نشینند و تعدادی از آنها از بین رفته اند. افزایش دمای آبها باعث تغییرات زیادی در جمعیت و تنوع موجودات آبزی شده است. تغییرات دمای محیط باعث پراكنش نامتعادل موجودات در زمین خواهد شد.البته لازم به ذكر است كه در كنار تغییرات دما باید شرایط و عوامل دیگری هم وجود داشته باشند تا تأثیرات آن تظاهر نماید.تغییرات جوی باعث ظهور زودهنگام یا نابهنگام بسیاری از آفات و بیماریها خواهد شد بطوریكه بازپدید یا نوپدید شدن بسیاری از عوامل بیماریزای گیاهان و حیوانات می‌تواند در اثر تغییرات جوی و فراهم شدن شرایط رشد این عوامل باشد.

تغییرات اقلیم تأثیر بسیار چشمگیری روی حشرات گرده افشان از جمله زنبورعسل داشته است بطوریكه در اثر افزایش دما بسیاری از گیاهان زودتر از حالت عادی شكوفه می‌دهند و این زمانی اتفاق می‌افتد كه هنوز جمعیت حشرات به میزانی نرسیده است كه گرده افشانی را انجام دهند از سوی دیگر زمانی كه حشرات نیاز به شهد و گرده گیاهان دارند شكوفه های آنها در حال ریختن و از بین رفتن است. بطوریكه در سالیان اخیر مشاهده گردید كه بسیاری از درختان در اواخر فصل زمستان شكوفه داده اند و این زمانی بود كه زنبورعسل جمعیت مناسبی برای جمع آوری شهد و گرده نداشت و زمانی كه جمعیت زنبورعسل به میزان مناسبی رسید یا شكوفه درختان در حال ریختن بودند یا اینكه بارانهای بهاری اجازه چرای زنبورها را نداده و بسیاری از شكوفه ها بدون اینكه گرده افشانی شوند ریختند كه این پدیده هم از گرده افشانی گلها جلوگیری نمود و هم زنبورها را با كاهش منابع غذائی مواجه نمود.البته لازم به ذكر است كه در صورت فراهم شدن شرایط رشد حشرات گرده افشان، نوعی ارتباط مستقیم بین شكوفه دادن گیاهان و ظهور حشرات گرده افشان وجود خواهد داشت به گونه  ای كه شكوفه دادن گیاهان با ظهور حشرات همزمانی مناسبی خواهد داشت.البته این همزمانی همواره رخ نمی دهد. بطوریكه افزایش دما در برخی جاها باعث جلوافتادن جمع آوری شهد توسط زنبورها گردیده است. البته ذكر شده كه پاسخ زنبورها به افزایش دما كمتر از گیاهان است.كه این امر باعث عدم همخوانی فعالیت زنبورها با شكوفه دادن گیاهان می‌شود. در یك بررسی در كانادا مشخص گردید كه تغییرات جوی تأثیر بسیار زیادی روی كاهش گرده افشانی گیاهان توسط زنبورعسل دارد.

تغییرات جوی و افزایش دما، می‌تواند بچه دادن كلنی و میزان آن را تحت تأثیر قرار دهد. بطوریكه اگر در اثر تغییرات دما یا نامناسب بودن شرایط چرای زنبورعسل، تعداد زیادی از آنها كه در حال عادی به چرا می‌روند، در داخل كندو باقی مانده و شرایط برای بچه دادن فراهم می‌شود. از سوی دیگر تراكم بیش از حد زنبورها در داخل كلنی باعث جلوگیری از پخش متعادل فرمون ملكه كه باعث جلوگیری از بچه دادن  می‌شود، گشته و بچه دادن تشویق می‌شود. حال اگر در محیط گلهای زیادی برای چرای زنبورها وجود نداشته باشد بچه كلنی ها غذای مناسبی نخواهند داشت و در اثر كمبود غذا از بین خواهند رفت و از این طریق خسارت زیادی به زنبوردار وارد خواهد شد.

افزایش دما گاهی كلنی ها را تهدید به نابودی می‌كند. چرا كه در اثر افزایش دما و عدم توانائی زنبورها در خنك نگه داشتن كلنی منجر به افت شدید جمعیت و حتی نابودی آن می‌گردد. اگر در این شرایط كمبود آب هم عارض شود نابودی كلنی ها حتمی خواهد بود.

تغییرات جوی و دما بسیاری از رفتارهای بیولوژی زنبورعسل را تحت تأثیر قرار می‌دهد بطوریكه در اثر افزایش دما روند تكامل و رشد زنبورها دچار تغییر می‌گردد مثلاً سن رشد و بلوغ ملكه ها افزایش یا كاهش یافته و در زادآوری و تكثیر كلنی اختلال ایجاد خواهد شد. بارانهای بی موقع و كاهش دما می‌تواند جفتگیری ملكه ها را تحت تأثیر قرار داده و تكثیر و بقا كلنی ها را با تهدید مواجه نماید.

تغییرات جوی می‌تواند رفتار زمستان گذرانی كلنی های زنبورعسل را تحت تأثیر قرار دهد.بطوریكه در اثر افزایش دما زنبورها زودتر از مرحله زمستان گذرانی خارج می‌شوند و در صورتیكه شرایط محیط فراهم نبوده و منابع غذائی كافی در دسترس نباشد زنبورها با مشكلات زیادی مواجه خواهند شد. اگر دمای محیط كاهش یافته و زنبورها دیرتر از زمستان گذرانی خارج شوند ذخایر غذائی داخل كلنی كاهش یافته و كلنی با كمبود منابع غذائی مواجه می‌گردد كه عوارض زیادی به دنبال خواهد داشت.

تغییرات اقلیم و آفات و بیماریهای زنبورعسل

تغییرات دمای محیط باعث رشد و تكثیر عوامل بیماریزا از جمله مایتها، قارچها و ویروسها می‌گردد. بطوریكه در اثر تغییرات جوی و عدم خروج زنبورها از كندو نوعی تراكم در بین آنها بوجود آمده و زنبورها در تماس بیشتری با همدیگر قرار می‌گیرند و عوامل بیماریزا از جمله مایتها و ویروسها و قارچها براحتی بین آنها منتقل می‌گردد و از سوی دیگر در اثر عدم پرواز زنبورها دفع مدفوع صورت نگرفته و عوامل بیماریزای گوارشی در روده زنبورها باقی مانده و امكان دفع آنها در داخل كندو و سرایت به سایر زنبورها وجود دارد. بسیاری از عوامل بیماریزا از جمله باكتریها و قارچها در شرایط خاصی رشد و تكثیر می‌یابند و در صورت فراهم شدن شرایط دما و رطوبت در داخل كلنی شروع به تكثیر نموده و عوارض خود را بر جای می‌گذارند. بطوریكه افزایش رطوبت و تغییر دمای داخل كلنی منجر به تكثیر عوامل بیماریزای قارچی از جمله عوامل بیماریهای نوزاد سنگی و نوزاد گچی زنبورعسل می‌شوند. در شرایطی كه جمعیت كلنی ها افزایش یافته و به دلیل عدم خروج از كندو در كنار هم قرار می‌گیرند تماسی فیزیكی بیشتری بین آنها بوجود آمده و مایتهای واروآ و آكاراپیس وودی براحتی بین آنها منتقل می‌گردد و در اثر برخورد زنبورها با همدیگر شكستگیهائی در پوشش بدن آنها ایجاد شده و عوامل بیماریزا از جمله ویروسها براحتی وارد همولنف آنها می‌گردد. 

بحث و نتیجه گیری

نتایج حاصل از بررسیهای مختلف روی میزان تأثیر تغییرات اقلیم و جوی روی حشرات از جمله زنبورعسل نشان می‌دهد كه با تغییرات جزئی در دمای محیط تغییرات بسیار زیادی در زندگی و رفتار آنها ایجاد می‌شود. بطوریكه میزان فعالیت گرده افشانی، زاد و ولد، حساسیت به عوامل بیماریزا و آفات، تنوع و پراكنش آنها تحت تأثیر قرار گرفته و در دراز مدت می‌تواند منجر به تغییرات زیادی در جمعیت های حشرات گردد. كاهش شدید جمعیت زنبورعسل در بسیاری از نقاط جهان و بسیاری از مناطق زنبورداری ایران در سالیان اخیر علاوه بر عوامل بیماریزا می‌تواند ناشی از تغییرات جوی باشد. البته عواملی از جمله امواج الكترومغناطیسی و آلاینده های زیست محیطی و سموم كشاورزی را در ایجاد این پدیده بی تأثیر نمی دانند. اثبات نقش و میزان تأثیر هر كدام از این عوامل در بروز این عارضه نیازمند بررسیهای تحقیقاتی زیادی است.