نقش سموم کشاورزی درکاهش جمعیت کلنی‌های زنبور عسل
تهیه و تنظیم: دکتر خسرو رستمی
کارشناس مسئول بهداشت و بیماریهای زنبور عسل - اداره کل دامپزشکی استان آذربایجان غربی
مجله زنبورداران پیشرو (برداشت مطالب با ذکر منبع بلامانع است)
مقدمه: کندوی زنبورعسل با جمعیت مناسب و جوان و ملکه سالم میتواند در برابر بسیاری از عوامل خارجی و بیماریهای احتمالی مقاومت نماید. از طرفی کاهش جمعیت در کندو به هر دلیلی ضمن ایجاد اخلال در روند طبیعی کندو مستعد ابتلا به انواع بیماریها و نابودی کندو می‌باشد. اخیرا علل گوناگونی بر کاهش جمعیت کندو عنوان شده که اثر سموم کشاورزی موجود در گرده گل‌ها و موم از عواملی است که زیاد مورد توجه زنبورداران محترم قرار نگرفته است. با توجه به وجود کلنی‌های زنبورعسل در مجاورت باغات و مزارع برای گرده افشانی و تولید عسل هر ساله میزان بسیار زیادی از جمعیت زنبوران عسل را با خطر نابودی مواجه كرده است.
زنبورعسل از راههای مختلف از جمله راه خوراكی، تماسی و تنفسی با انواع سموم آلوده می شود كه مهمترین راه آلودگی مسیر تنفسی و خوراكی است. زنبورها در حین پرواز و چراگری روی درختان و گیاهان، از راه تنفسی آلوده شده و بر اساس مكانیسم اثر سموم، دچارمسمومیت می‌گردند. در راه خوراكی زنبورها در حین جمع آوری شهد گیاهان سمپاشی شده دچار مسمومیت شده یا اینكه موقع برگشت به كلنی و ذخیره سازی شهد در داخل سلولهای مومی، در حین مصرف عسل ذخیره شده دچار مسمومیت می گردند كه این نوع مسمومیت امكان دارد مدتها بعد از سمپاشی گیاهان و درختان باشد و بیشتر در لاروها اتفاق می‌افتد و با علائم سایر بیماریهای زنبورعسل اشتباه می‌گردد. گرده‌های آلوده به سموم کشاورزی برای زنبوران بالغ سمیت آنی نداشته ولی برای لاروها کشنده هستند. لاروها نسبت به زنبوران بالغ برای رشد سریع روزانه به مقدار بیشتری گرده نیاز دارند لذا به مراتب (35 برابر) بیشتر از زنبوران بالغ در معرض مواد سمی هستند. لاروها از یک طرف در معرض سموم اخذ شده از گرده (گوارشی) و از طرف دیگر در معرض سموم محیطی (موم) می‌باشند. سموم موجود در قاب‌های مومی از طریق پوشش بسیار ظریف بدن به سادگی جذب بدن لارو می‌شوند. لاروها در داخل حجره‌ها تلف شده و متولد نمی‌شوند یا تعداد محدودی از لاروها زنده می‌مانند. به همین دلیل در پایان عمر زنبوران بالغ (42 روز) نوزادی وجود ندارد که جایگزین آنها شود و زنبوردار با کندوی خالی مواجه می‌شود. در این بین زنبوردار به تصور دخالت عوامل عفونی یا انگلی مجبور به استفاده از انواع آنتی بیوتیک‌ها و سموم شده که حتی در صورت مجاز و ناشناخته بودن، خود منجر به تشدید تلفات در کندو می‌شود.
علائم مسمومیت زنبورعسل با سموم كشاورزی
1- مشاهده حالت تهاجمی در زنبورها، بگونه‌ای كه زنبورها نسبت به حالت عادی خودشان دچار تهیج و عصبانیت شده و رفتار تهاجمی از خود نشان می‌دهند (ناشی از اكثر حشره كشها).
2-فقدان زنبوران چراگر بر روی گیاهان واجد شكوفه در حالی كه این گیاهان برای زنبورها جذابیت بالائی داشته و در حالت عادی زنبورهای زیادی روی آنها فعالیت دارند (ناشی از اكثر حشره كشها).
3-علائمی از جمله گیجی و بی هوشی، فلجی و حركات نامنظم، تلوتلوخوردن و حركات سریع در زنبوران بالغ و چرخیدن آنها بر روی پشت مشاهده می شود (ناشی از سموم ارگانوفسفات و ارگانوكلرین).
5-مشاهده رقص‌های دسته جمعی غیر طبیعی، نزاع و درگیری و آشفتگی در مدخل كندو (ناشی از سموم ارگانوفسفات).
6-مشاهده زنبورانی كه بر روی زمین می خزند و قادر به پرواز نیستند.
7-عدم رشد مناسب نوزادان بدون اینكه زنبوران بالغ درگیر باشند (ناشی از سموم كاپتان، اپرودیون نوالورون و اسپیرودیكلروفن).
8-مشاهده تلفات در لارو و شفیره و زنبوران تازه متولد شده و رفتار غیر طبیعی زنبورملكه، از جمله تخمگذاری بسیار نامرتب در سطح شانها (ناشی از سموم كارباریل و متیل پاراتیون).
9-برخی از كلنی‌ها ملكه هایشان را از دست می‌دهند (ناشی از سموم آسفات، كارباریل، مالاتیون و متیل پاراتیون).
10-رشد ضعیف ملكه(در كلنی‌های پرورش ملكه) بدون درگیری زنبوران بالغ (ناشی از سم كومافوس).
توصیه‌های بهداشتی به زنبورداران
-توصیه‌های سازمان دامپزشکی را که در اطلاعیه‌های آموزشی آمده مطالعه و جدی بگیرید.
- برای درمان کلنی‌ها (واروا – آکاراپیس – نوزما و پروانه موم خوار) از مواد ارگانیک و داروهای ثبت شده سازمان دامپزشکی استفاده نمایید.
-فاصله بین مسمومیت و بروز علائم و تلفات بسیار كوتاه بوده و در عرض چند ساعت تلفات زیادی در زنبورستان اتفاق می افتد. در نتیجه تمام اقدامات لازم برای جلوگیری از مواجه با مسمومیت، هماهنگی و همكاری بین كشاورزان و زنبورداران است.
-حتی المقدور از مراتع طبیعی که مورد سمپاشی قرار نمیگیرند استفاده شود.
-موم‌های قدیمی را با موم‌های پاک تعویض نمایند.
-زنبورداران باید قبل از استقرار كندوهایشان در باغات و مزارع برنامه‌های سمپاشی كشاورزان را اخذ نموده و بر اساس آن اقدام به برنامه‌ریزی برای استقرار، كوچ و یا اتخاذ تدابیر پیشگیرانه نمایند.
- كلنی های بدون كد و مشخصات را در نزدیكی مزارع و باغات رها نكنید. مشخصات، آدرس و شماره تلفن صاحب كلنی‌ها را به باغداران ارائه دهید.
- كمتر از 48 الی 72 ساعت بعد از سمپاشی مزارع با سموم بسیار خطرناك برای زنبوران عسل، به مزارع برنگردید.
- كلنی‌ها را حداقل 5 كیلومتر از مناطقی كه با سموم خطرناك برای زنبورها سمپاشی شده‌اند دور كنید.
-كلنی‌ها را بیشتر در مكانهای مرتفع قرار دهید تا در مكانهای پست و گود. حشره كشها به مناطق پست فرود می‌آیند.
- شب قبل از سمپاشی با حشره كش خطرناك، كلنی‌ها را با یك گونی مرطوب بپوشانید.
این پوشش‌ها را به مدت 2 الی 3 روز مرطوب نگهدارید تا زنبورها را از خطرات داخلی محافظت نماید.